Szkoła Podstawowa nr 2 im. Stanisława Konarskiego w Tarnowie

Reforma nauczania w szkołach pijarskich - Collegium Nobilium

Pierwsza połowa XVIII wieku, a więc czas, gdy S. Konarski zdobywał wykształcenie i rozpoczynał swoją działalność reformatorską, to lata bardzo niekorzystne dla szkolnictwa zarówno w Polsce, jak i w całej Europie. Większość szkół, prowadzonych wówczas głównie przez zakony, nie przygotowywała do życia w nowoczesnym społeczeństwie, gdyż opierała się na przestarzałych już wzorach. Główny nacisk kładziono w nich na nauczanie łaciny; przedmioty ścisłe odgrywały znikomą rolę. Wychowankowie tych szkół często odznaczali się nietolerancją religijną i powierzchowną pobożnością. Ogólny stan umysłowy społeczeństwa był bardzo niski; często mówi się wręcz o zacofaniu kulturalnym w tym okresie.

Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero pod wpływem nowej filozofii oświeceniowej. W różnych krajach Europy powstawały wówczas szkoły rycerskie, które stawiały sobie za cel wykształcenie tzw. człowieka z towarzystwa, który byłby równocześnie dobrze przygotowany do pełnienia odpowiedzialnych funkcji w społeczeństwie. Stanisław Konarski podczas swoich studiów w Rzymie i późniejszych podróży do Francji, Niemiec i Austrii miał okazję poznać tamtejsze szkoły rycerskie. Niektóre wzory wykorzystał, tworząc słynne Collegium Nobilium.

Collegium Nobilium, założone w 1740 r., mieszczące się w Warszawie początkowo przy ul. Długiej, a później w nowym gmachu przy ul. Miodowej, było szkołą przeznaczoną dla synów ówczesnej arystokracji. To właśnie oni, podobnie jak ich ojcowie, mieli w przyszłości objąć rządy w Rzeczypospolitej. Dlatego Konarski chciał wychować ich na światłych ludzi i prawych obywateli, dla których dobro kraju byłoby ważniejsze niż osobiste korzyści.

Collegium Nobilium, malował Z. Vogel

Nauka w Collegium trwała 7 lat. Wychowankowie mieszkali przez cały czas w konwikcie, który jest odpowiednikiem dzisiejszego internatu. Do domów mogli wyjeżdżać jedynie na wakacje (Konarski wiedział, że przez ten czas i tak przesiąkną atmosferą zepsucia, jaka powszechnie panowała). W programie nauczania Konarski ograniczył rolę języka łacińskiego, choć nie usunął go zupełnie, gdyż jego znajomość była wówczas konieczna. Natomiast położył nacisk na wykształcenie potrzebne w życiu. W kursie Collegium Nobilium pojawiły się więc nowe przedmioty: geografia, historia powszechna i ojczysta, nauki matematyczne i przyrodnicze, prawo i ekonomia. Zupełną nowością było położenie dużego nacisku na naukę języków nowożytnych, przede wszystkim francuskiego oraz niemieckiego, a także języka ojczystego, którego piękny wzór ukazywano w utworach Jana Kochanowskiego i innych wybitnych poetów. Nie zaniedbywano oczywiście także religii, którą Konarski uważał za fundament moralności. Doszły również przedmioty kształcące sprawność fizyczną - ćwiczenia cielesne, musztra, szermierka, konna jazda i taniec.

Nowością były nie tylko same przedmioty, ale także metody, którymi ich uczono. Zwracano uwagę na łączenie teorii z praktyką. I tak na przykład języka francuskiego wychowankowie uczyli się przez konwersację, czyli rozmowę, z nauczycielem, a nawet ze służbą, która miała obowiązek tylko w ten sposób porozumiewać się z paniczami. Oprócz tego czytano obcojęzyczne czasopisma i książki, wystawiano francuskie sztuki teatralne. Naukę geografii prowadzono z zastosowaniem rzadkich wówczas i kosztownych pomocy naukowych, takich jak globus i atlasy. W nauczaniu historii ważne były odpowiednio dobrane lektury.

Głównym celem pracy szkolnej w kolegiach pijarskich było wychowanie poprzez naukę. W szczególny sposób wychowaniu służyły religia, filozofia z etyką i polityka. Konarskiemu zależało, aby religijność jego uczniów była głęboka, a nie tylko na pokaz. Postaw obywatelskich uczyła się młodzież także na specjalnych szkolnych sejmikach oraz podczas wspólnych wyjść na obrady sejmowe i do Zamku Królewskiego. Gust artystyczny pomagały wyrabiać sztuki wystawiane w szkolnym teatrze, starannie dobierane przez Konarskiego spośród najlepszych utworów francuskich. Te ostatnie metody wychowawcze były jednocześnie dla młodych ludzi rozrywką. Do innych rozrywek należały np. gry w bilard i warcaby oraz wspominane już ćwiczenia fizyczne.

Collegium Nobilium zapewniało również wygodne warunki życia. Gmach urządzony był zgodnie z wymaganiami higieny. Posiadał np. łazienki, infirmerię, czyli gabinet lekarski, jadalnię, bawialnię, bibliotekę, salę ćwiczeń, ogród spacerowy. Każdy wychowanek miał osobny pokój, a na czterech paniczów przypadał jeden lokaj. Pożywienie było zdrowe i obfite.

Proponując tak bogaty program nauczania i wychowania, Konarski żądał jednocześnie pewnej dyscypliny. Wychowankowie byli właściwie pod stałą kontrolą. Musieli ściśle przestrzegać porządku dnia oraz zasad obowiązujących w zachowaniu i ubiorze. Opornych spotykały kary. Nie były to jednak zazwyczaj kary cielesne, które Konarski pragnął całkowicie usunąć jako środek hańbiący człowieka. Dopuszczał je zupełnie wyjątkowo w przypadku "zuchwalstwa i złośliwej krnąbrności". Uważał, że skuteczniejsze od rózgi jest oddziaływanie osoby nauczyciela.

Wzór szkoły, jaki zaproponował ks. Konarski, był dostosowany do konkretnych potrzeb w tamtych czasach. Jednak, jak łatwo zauważyć, wiele jego propozycji, wówczas nowatorskich, jest aktualnych do dzisiaj.